در دنیای پرشتاب امروز، ارتباطات انسانی نقش محوری در سلامت روانی، اجتماعی و حتی تحصیلی افراد ایفا می‌کند. با این حال، یکی از بنیادی‌ترین مؤلفه‌های این ارتباطات ــ یعنی مهارت گوش دادن فعال ــ اغلب نادیده گرفته می‌شود. بسیاری از ما تصور می‌کنیم که صرف شنیدن صداهای اطراف، به‌ویژه در جریان گفت‌وگو، به‌منزله‌ی گوش دادن است. اما روان‌شناسی ارتباطات به‌روشنی این دو را از یکدیگر متمایز می‌کند.
شنیدن؛ فرایندی حسی و غیرارادی
شنیدن (Hearing) از منظر فیزیولوژیک، به فرآیند دریافت امواج صوتی از طریق گوش و انتقال آن‌ها به مراکز شنوایی مغز گفته می‌شود. این فرآیند، کاملاً غیرارادی و ناخودآگاه است.
تا زمانی که سیستم شنوایی فرد سالم باشد، شنیدن به‌طور خودکار و مداوم رخ می‌دهد؛ مانند شنیدن صدای اتومبیل‌ها در خیابان یا صدای گفت‌وگوی اطرافیان در یک محیط عمومی.
شنیدن درواقع شرط لازم برای برقراری ارتباط کلامی است، اما به‌هیچ‌وجه کافی نیست.
گوش دادن؛ مهارتی شناختی، ارادی و پیچیده
گوش دادن (Listening) فراتر از شنیدن صرف است. این فرایند نه‌تنها مستلزم دریافت صدا، بلکه نیازمند تمرکز ذهنی، پردازش شناختی، و گاه پردازش هیجانی است. به عبارتی، گوش دادن، یک فعالیت ارادی و فعال است که فرد با هدف درک و فهم پیام گوینده، آن را انجام می‌دهد.
گوش دادن واقعی دربرگیرنده‌ی عناصر زیر است:
• توجه آگاهانه به کلمات گوینده
• پردازش معنایی پیام
• درک احساسات نهفته در لحن و بیان
• پاسخ‌دهی مناسب به پیام دریافت‌شده
• همدلی و بازتاب پیام در رفتار یا کلام مخاطب
گوش دادن فعال (Active Listening): از حضور فیزیکی تا حضور روانی
اصطلاح "گوش دادن فعال" نخستین‌بار توسط روان‌شناسان حوزه‌ی مشاوره و روان‌درمانی مطرح شد. گوش دادن فعال مهارتی کلیدی در فرایند درمان، مشاوره تحصیلی، روابط بین‌فردی، و حتی مدیریت سازمانی است.
این مهارت به معنای حضور کامل روانی در مکالمه، بدون قضاوت، بی‌حوصلگی، یا قطع‌کردن سخن گوینده است.
عناصر کلیدی گوش دادن فعال:
• تماس چشمی مؤثر
• زبان بدن باز و پذیرا
• نشان دادن بازخوردهای کلامی و غیرکلامی (مانند سرتکان‌دادن یا گفتن «می‌فهمم»)
• بازگویی و انعکاس احساسات و پیام طرف مقابل
• اجتناب از داوری زودهنگام یا ارائه راه‌حل سریع
ابعاد روان‌شناختی گوش ندادن؛ چرا برخی افراد نمی‌توانند گوش دهند؟
از منظر روان‌شناسی، ناتوانی در گوش دادن فعال می‌تواند ریشه‌های متعددی داشته باشد:
1. سبک دلبستگی ناایمن: افرادی که در کودکی تجربه‌ی شنیده‌شدن نداشتند، معمولاً در بزرگسالی نیز تمایل کمتری به گوش دادن واقعی دارند.
2. سبک‌های دفاعی ذهن: گوش ندادن می‌تواند مکانیزم دفاعی برای پرهیز از مواجهه با احساسات ناخوشایند باشد.
3. نگرش خودمحورانه: افرادی که نیاز شدیدی به شنیده‌شدن و دیده‌شدن دارند، معمولاً گفت‌وگو را میدان رقابت می‌بینند نه همدلی.
4. اضطراب و حواس‌پرتی مفرط: ذهن مشغول، تمرکز لازم برای گوش دادن را از فرد می‌گیرد.
نتیجه‌گیری: گوش دادن، زیربنای ارتباط مؤثر و سلامت روان
در فضای دانشگاهی، چه در جلسات مشاوره، چه در تعامل اساتید و دانشجویان، و چه در ارتباطات میان‌فردی، گوش دادن واقعی عاملی تعیین‌کننده برای ایجاد درک متقابل، کاهش سوءتفاهم‌ها و ارتقاء احساس امنیت روانی است.
مرکز مشاوره دانشگاه بر این باور است که آموزش مهارت گوش دادن فعال، باید بخشی از برنامه‌های توسعه‌ی فردی و بین‌فردی دانشجویان باشد.
پیشنهاد ما:
در گفت‌وگوی بعدی، قبل از اینکه بخواهید پاسخ دهید،
چند لحظه مکث کنید و بپرسید:
«آیا واقعاً فهمیدم که طرف مقابلم چه گفت؟»